MACAM-MACAM KEBUDAYAAN MADURA

PANGAJHÂRÂN 2
Têma : Kearifan Lokal
Kabhuḍhâjân
Lalampa'an 1

Indikator
3.2.1 Mengidentifikasi peristiwa budaya daerah

Pada pembelajaran kali ini kita akan membahas tentang kebudayaan, tujuan pemebelajaran ini adalah agar kita selalu menjaga dan melestarikan budaya yang kita miliki yakni kebudayaan Madura dan kearifan lokalnya. Sebab saat ini masyarakat suku Madura, terutama para generasi mudanya sudah banyak yang tidak mengerti tentang budaya yang dimilikinya. Budaya peninggalan para leluhur ini banyak memiliki pesan moral yang patut kita amalkan dan lestarikan.

Artèna Kabhuḍhâjân

Sabellunnèpon panjhennengngan ngaghâli/ gaonèngè ḍâ’ cem-macemma Kabhuḍhâjân Madhurâ, ngèrèng kaghâli ḍhimèn ponapa sè èmaksod Kabhuḍhâjân. Kabhuḍhâjân asallèpon ḍâri bhâsa Sansekerta èngghi ka'ḍinto buddhaya sè ghâdhuwân artè mènangka pa-ponapa sè bâḍâ kaêdhânna sareng bhuddhi tor akkalla manossa. Dhinêng mètorot (Matsumoto,1996) Kabhuḍhâjân èngghi ka'ḍinto saparadhek kalakowan, nilai, tèngka lako sè èka'anḍi’ saghâlimpo' orèng, nangèng bâḍâ dhârâjhât bhidhâna sabbhân-sabbhân orèng, tor èbulângngaghi ḍâri saghâlimpo' orèng ḍâ’ ghâlimpo' saterrossèpon (ana' poto).

Aḍhâsar ḍâri artè kabhuḍhâjân sè bhuru, para' sadhâjâ tèngka lakona manossa èsambhât kabhuḍhâjân. Amarghâ sakonè' kalakowannèpon manossa sè asallèpon ḍâri pangghâliyân/ pèkkèran sè ampon bâḍâ ngabidhi ḍâri bhâbhâr/ lahir (naluri), nangèng bânnya' sè èkaollè ḍâri ajhâr otabâèpon kèngèng ḍâri bâbulângan-bâbulângan.

$ads={1}

Dhâddhi kabhuḍhâjân èngghi ka'ḍinto saparadhek atoran tor adhât sè èka'anḍi’ maghârsarè, manabi èlakonè sareng sèttong orèng/ maghârsarè, matombu rassa sè bisa ètarèma tor èyangghep patot sareng maghârsarè sè laèn. Kabhuḍhâjân Madhurâ èngghi ka'ḍinto atoran, adhât otabâèpon kabiyâsa'an sè ampon èkaanḍi’ sareng maghârsarè Madhurâ sè aghânḍhu' tatakrama adhât parnata kona sè ampon dhâddhi tèn-atènna orèng Madhurâ.

Orèng Madhurâ, tamaso' panjhennengan mènangka ngangoḍâdhân wâjib ngaghâli tor mertè, malanggheng ḍâ' kabhuḍhâjân-kabhuḍhâjân Madhurâ nyopprè kabhuḍhâjân-kabhuḍhâjân Madhurâ ta' kantos èlang mosna marghâ kacèccè'an kabhuḍhâjân-kabhuḍhâjân manca sè ta' sorop/ ta' cocok sareng tatakrama, adhât tor kabiyâsa'an sè ampon dhâddhi tèn-atènna orèng Madhurâ.

Ṭa-manṭa tor èn-malaèn cem-samacemma bhuḍhâjâ sè kalampan ḍâlem kaoḍi’ânna masyarakat daerah;

1. Sè èsebbhut bhuḍhâjâ èngghi panèka sadhâjâ lalampan sè èyasèllaghi sareng akal, pèkkèran saghâlimpo’ orèng tor èlampa’aghi neng oḍi’èpon rèng-orèng ghâpanèka.
2. Bhuḍhâjâ sè asallèpon ḍâri ritual-magis, èngghi panèka bhuḍhâjâ sè asallèpon mènangka pakakas neng lalampan partèngkan kaghâma’an akadhi ritual ka’angghuy aghâma sabellunna aghâma Islam kasebbhâr è Madhurâ.
3. Bhuḍhâjâ daerah èngghi panèka bhuḍhâjâ sè namong bâḍâ neng sèttong kennengngan, artè’èpon bhuḍhâjâ  kasebbhut ta’ paḍâ sareng bhuḍhâjâ è kennengngan laènna.
4. Bhuḍhâjâ  lokal èngghi panèka bhuḍhâjâ sè aropa’aghi bâgiyân ḍâri bhuḍhâjâ  daerah, sè neng bhân-sabbhân kennengngan è daerah kasebbhut ta’ paḍâ. Contowèpon neng sèttong dhisa è Kampong lao’ bârghâna abhuḍhâjâ’âghi hadra tapè è Kampong ḍâjâ abhuḍhâjâ’âghi penca’ silat.   
5. Daerah Tapalkuda èngghi panèka daerah èpon bârghâ Madhurâ è Jhâbâ Tèmor akaḍhi Bândâbâsa, Situbândâ, Probolinggo, Bhâsokè, Jember sareng Lomajhâng.
6. Peta Bhuḍhâjâ Jhâbâ Tèmor mènorot Panalèktèghân Dinas P dan K Propinsi Jawa Timur, è Jhâbâ Tèmor  bâḍâ 10 daerah bhuḍhâjâ
7. Dhinèng sè èsebbhut Madhurâ neng 10 daerah bhuḍâjâ Jhâbâ Tèmor ghâpanèka bâḍâ 3 èngghi panèka  bhuḍhâjâ  Madhurâ polo, bhuḍhâjâ  Madhurâ Bhâbiyân sareng bhuḍhâjâ  Madhurâ Kangèyan.

Cem-macemma Kabhuḍhâjân Madhurâ

Ghutong rojhung

Orèng Madhurâ kaonang kalabân bhudhâjâ ghutong rojhung. Manabi bâḍâ lalakon lajhu èlakonè kalabân ghutong rojhung, amarghâ ca'èpon rèng Madhurâ manabi  lalakon èlakonè kalabân ghutong rojhung, lalakon sè berrâ' dhâddhi dhâmmang, lalakon sè malarat dhâddhi ghâmpang, lalakon sè abit dhâddhi lekkas. Parkara ka'ḍinto katèngal è nalèka bâḍâ kifayah (orèng adhinghhâl omor), kakabinan sareng salaènnèpon. bâkto bâḍâ lalampan-lalampan kasebbhut, tarètan/ bhâlâ sè bâḍâ è lowar Madhurâ lajhu soddhi rabu kaangghuy atatolong/ abhânto. Saka'ḍinto jhughân tarètan/ bhâlâ sè bâḍâ è ma'-semma'na lajhu soddhi rabu kaangghuy atatolong. Èstowèpon bânnè namong manabi bâḍâ lalampan-lalampan kadhi kasebbhut sè èlakonè kalabân ghutong rojhung, nangèng katèngal jhughân ḍâlem kalakowan rèsaarèèpon reng Madhurâ, akadhi asaka', ngarè' paḍi, namen bhâko/ molong tor aghulung bhâko, abhâḍhi compo' sareng salaènnèpon èlakonè kalabân ghutong rojhung, jhung ghântèng tolongè. Parkara sè kadhi ka'ḍinto nanḍhâ'aghi jhâ' orèng Madhurâ ka'ḍinto atong rokon sè atatangghâ jhughân atarètan.

Ngèrèng kaghâli tor laghuwâghi areng-sareng laghu è bâbâ ka'ḍinto sè nanḍhâ'âghi jhâ' orèng Madhurâ senneng tor kasokan ghutong rojhung!

SANḌORÈNNANG

Ha' sanḍorènnang

Jhung-rojhung morot bhâko .... è..è..è..

Ollèna alako berrâ' apello konèng

Ha' sanḍorènnang

Jhung-rojhung ghulung bhâko.... è..è..è..

Angka'è poka' sacangkèr bugghul sapèrèng

Kèjhungnga sanḍorènnang sanḍorènteng

Ḍu... maèlanga kasona bânnya' lako

Ha' sandorènnang

Sennengnga atè bulâ.... è..è..è..

Tebbâssâ rèng bânnya' bhâlâ bânnya' tatangghâ

Tanèyan lanjhâng

Bhudhâjâ tanèyan lanjhâng neng Madhurâ nanḍhâ'âghi jhâ' pangèstona rèng Madhurâ ḍâ’ tarètan/ bhâlâ cè' tèngghina. Ḍâri sakèng èstona sè atarètan kantos ta' kasokan kaangghuy abhâdhi compo' è u-jhâwuna, nangèng Iajhu abhâdhi po'-compo' sè ajhâjhâr tor ḍheb-aḍhebbhân kantos dhaddhi tanèyan lanjhâng. Compo' rèng Madhurâ ka'ḍinto namong bâḍâ sèttong labâng è aḍâ èrèngghâ sareng okèran sokkla Madhurâ, kalabân bârna bhiru (hijau) tor mèra, sè ghâḍhuwân maksod tor tojjhuwân nyopprè bisa ngaghâli / onèng ḍâ' ondhur ḍâtengnga tarètan/ bhâlâ. Sabâb manabi bhâla/ tarètan èntar ajhâlânan, manabi ta' dhâghâ rabu, tarètan sè bâḍâ è compo'  ka'ḍinto ta' bu-ambu kèr-pekkeran, tako' tarètan/ bhâlâ sè ajhâlânan anapa-napa.

Kabhuḍhâjân Macapat (mamaca)

Kabhuèhâjân Macapat (mamaca) aropa'aghi Kabhuḍhâjân Madhurâ sè abhângon kasennèyan. Tembhâng ka'ḍinto èserrat kalabân serradhân Arab sè aghuna'aghi bhâsa Jhâbâ. Tembhâng/ mamaca èmaos tor èlaghuwâghi è nalèka bâḍâ lalampan-lalampan hajhât akadhi kakabinan, pèlèt kanḍung, toron tana sareng salaènnèpon. Manabi è jhâman ḍhimèn cè' bânnya'na kompolan macapat/ mamaca sè èbâḍâ'âghi sabbhân jhuma’at. Nangèng samangkèn Ampon sakonè' kompolan-kompolan kadhi ka'ḍinto. Mèlaèpon, ngèreng bhâdhân kaulâ sareng panjhennengngan mertèya kabhuḍhâjân Madhurâ akadhi Macapat/ mamaca ka'ḍinto, sabâb tembhâng Macapat/ mamaca ka'ḍinto bânnya' aèssè dhungngèngnga/ carètana para wali jhughân bânnya' aghânḍhu' baburughân-baburughân beccè'.

Kabhuḍhâjân Ojhung

Ojhung èngghi panèka bhuḍhâjâ tradisional rè-karèna lalampan religi magis jhâman kona è Madhurâ. Namong bisaos samangkèn ta’ sadhâjâ kennengngan è Madhurâ sè ngalampa’aghi artèèpon namong sabâgiyân kennengngan è Madhurâ sè ghi’ ngalampa’aghi otamaèpon neng pasèsèr ḍâjâ akaḍhi  è dhisa Aèngmèra, Kacamadhân Bâtopotè Kabhupatèn Songennep. È kennengngan ghâpanèka pagghun malarat aèng, ponapa polè manabi kalerressan nèmor kara. Neng dhisa Aèng Mèra namong bâḍâ sèttong somor sè ènyamaè somor sè Pènangcangka.  Manabi somor ghâpanèka ampon asat sombherrâ, bârghâ dhisa Aèngmèra ampon laèp aèng. Sè sapanèka ngabidhi ghi’ jhâman kona, manabi ampon asat aèngnga somor sè Pènangcangka bârghâ dhisa Aèngmèra lajhu ngalampa’aghi rokat ritual magis sè aropa tangghâ’ân Ojhung. Ka’angghuy mènta ojhân ḍâ’ ka Sè Araksa bhumè. Ojhung panèka aropa tokar. Dhinèng è Situbândâ sè ghi’ ngalampa’aghi ojhung èngghi panèka è dhisa Bhughemman kacamatan Kenḍhi’.

Salaèn Kabhuḍhâjân-Kabhuḍhâjân sè ampon èjhârna'aghi è yattas, bâḍâ bâḍâ jhughân lalampa’an kabhuḍhâjân laènna akadhi rokat tasè’ otabâ sè biyasa èsambhât pettik laut, neng Situbândhâ sabbhân taon bulân Sora/Muharram otabâ pamokka’na taon hijriyâ èbâḍâ’âghi rokat tasè’ sè èlampa’aghi è pèngghir sèrèng akadhi dhisa Panarokan, Jhângkar, bân Asembagus. Saka'ḍinto jhughân Salamettan Kanḍung/ Pèlèt Kanḍung ka'ḍinto aropa kabhuḍhâjân lalampan adhât orèng Madhurâ.

Baca juga UPACARA ADAT SUKU MADURA di sini

Bâḍâ jhughân bhuḍhâjâ tèngka sè ampon dhâddhi tèn-atènna rèng Madhurâ, akadhi adhât neng Madhurâ manabi atamoy/ bis-nyabis ḍâ' compo'na orèng. manabi atamoy kodhu:

• Sabellunna maso' ḍâ' compo'na orèng kodhu ngolok salam, akadhi pangapora otabâ assalamu alaikum. Ta' alongghu manabi ghi' ta' èyatorè alonggu sareng orèngnga, saamponna èyatorè alongghu bhuru alongghu kalabân tatakrama sè èghuna'aghi è kennengngan ghâpanèka. Manabi è dhisa, tor sè atamoy lalakè' èpalongghu è langghâr.
• Manabi èka'-angka'è, akadhi kobhi, jhâjhân sareng salaènnèpon, ta' kèngèng monḍhut/ aḍhâ'âr langkong ḍhimèn manabi sè ghâḍuwân compo' ghi' ta' ngatorè, akadhi: "Nyara èyatorè". Tamoyya pas nyambhit, "èngghi, nyabis parèng," Manabi ka'angka'anna namong macem sèttong bisaos, ompamaèpon kobhi, pas ètambâi kalabân ḍhâḍhâbun, "bângalan ka'ḍinto." Sè saka'ḍinto ghâḍhuwân maksod ka'angka'an namong bi'-dhibi'ân taḍâ’ tambullâ otabâ taḍâ’ kancana.
• Manabi alongghu è korse ta' kèngèng sambi nyanḍâr, nyanglè' to'ot ponapa polè sambi ter-ketterran.
• Manabi tor-mator saparlona tor saajhângnga bisaos ta' kèngèng ta’-santa’, manabi aroko'an, nyo'on èdhi ḍhimèn ḍâ’ sè mangghi'i.
• Manabi èyangka'è ḍhâ'ârân (nasè'), saamponna aḍhâ'âr ta' kèngèng èngghâl bhubhâr/ palèman, nyopprè ta' èkoca' ngantos ḍhâ'ârân tor lajhu aghibâ buru ḍhâ'ârân/ nyanglè. parjughâna alongghu ḍhimèn.
• Saamponna cokop bâkto jhughân se èkaparlo ampon lastarè èyatorraghi, pas apamèdhân kalabân ḍhâbu/ ator; "Bhâdhân kaulâ yo'ona paamèdhân, mator sakalangkong". Sè ghâdhuwân compo' pas nyambhit: "ka'amma'a ma' angheḍḍhâng tèpès kolè'na, kasusu?" gheddâng tèpès kolè'na ka'ḍinto bhângsalan, Sè ghâḍhuwân maksod kasusu. Sè atamoy pas mator/ adhâbu polè: "Mator sakalangkong, nyara assalamu alaikum." Sè ghâḍhuwân compo' pas nyambhit polè: "Waaslaikum salam". 

Saka'ḍinto tatakrama tor adhât rèng Madhurâ manabi namoy otabaèpon bis-nyabis ḍâ’ compo'na orèng. Parjughâna bhâdhân kaulâ sareng panjhennengngan alampa'aghiyâ tor mèyara'a kabhuḍhâjân-kabhuḍhâjân kasebbhut tor kabhuḍhâjân-kabhuḍhâjân sè laèn sè ampon ècèpta sareng para bânga seppona bhâdhân kaulâ sareng panjhennengngan.